इंटरनेटमुळे मेंदूत उत्क्रांती!

सतत संगणकाच्या बाह्यस्मृतीचा वापर केल्यानं कदाचित येत्या पाच-पन्नास वर्षांत स्मृती जिथं साठवली जाते, त्या मेंदूच्या भागांची रचनाही बदललेली आढळेल. प्राण्यांमध्ये उत्क्रांती होत प्रगल्भ मेंदू असलेला मानव निर्माण झाला; पण आता इंटरनेटच्या वापरानं उत्क्रांतीचं पुढचं पाऊल उचललं जाईल असा या शास्त्रज्ञांचा कयास आहे.

जागेवर बसल्या-बसल्या, कुठलीही शारीरिक हालचाल न करता, केवळ बटणं दाबून सर्व कामं करणं यालाच आजच्या युगात अत्याधुनिक तंत्रज्ञान म्हणतात. तंत्रज्ञानामुळे माणसाची हालचाल करण्याची सवय कुंठित होत चालली आहे. त्यामुळेच वजनवाढ, उच्च रक्तदाब, मधुमेह, हृदयविकार, सांध्यांचे आजार, वंध्यत्व असे बैठ्या जीवनशैलीतून उद्भवणारे अनेक आजार आज मोठ्या प्रमाणावर वाढताहेत. 

संगणकांच्या नवनवीन प्रणालीमुळे जशा शारीरिक हालचाली करायची गरज कमीत कमी लागते, त्याचप्रमाणे डोकं न वापरता, मेंदूला चालना न देता, आज अनेक किचकट बौद्धिक कामंही चुटकीसरशी होताहेत. त्यामुळे शारीरिक हालचालींच्या अभावानं जसे नवे शारीरिक आजार उद्भवत आहेत, तसंच मेंदूचा वापर कमी होत राहिल्यानं आपल्या बौद्धिक कुवतीवरही काही परिणाम होत असणार असं शास्त्रज्ञांना वाटू लागलंय. संगणकप्रधान उपकरणं, मोबाइल्स, सोशल मीडिया आणि अनेक तत्सम साधनांच्या अपरिमित वापरामुळे परस्पर संवाद, कौटुंबिक संबंध याबाबत जनसामान्यांवर होणारा परिणाम आणि त्यातून उद्भवणारे सामाजिक प्रश्न आज घडोघडी दिसून येत आहेत; पण बौद्धिक आणि मानसिक आरोग्यावरही या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा गहिरे आघात आज दृष्टोत्पत्तीस येत आहेत. 

आज इंटरनेट सर्वव्यापी बनलंय. वाय-फाय आणि अखंड कनेक्टिव्हिटी हे परवलीचे शब्द बनले आहेत. आपल्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूमध्ये इंटरनेटनं प्रवेश केलाय. सतत ऑनलाइन असणं हे आधुनिक सजगतेचं चिन्ह मानलं जातंय; पण इंटरनेटच्या जालात ‘ट्वेंटीफोर बाय सेव्हन’ गुरफटणं कितीही पुढारलेलं वाटलं, तरी त्याचे दुष्परिणाम माणसाच्या मेंदूवर आणि अनेक बौद्धिक कार्यांवर होत राहतात. ‘वर्ल्ड सायकीयाट्री’ या जागतिक मानसरोग तज्ज्ञांच्या संस्थेच्या सुप्रसिद्ध नियतकालिकात २६ मे २०१९च्या अंकात जोसेफ फर्थ, जॉन टोरस आणि इतर संशोधकांनी प्रसिद्ध केलेल्या संशोधनात काही धक्कादायक निष्कर्ष जगासमोर मांडले आहेत. अमेरिका, इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलिया या तीन राष्ट्रातील एकूण पाच विद्यापीठांमध्ये एकत्रितपणे हे संशोधन केलं गेलं. ‘जागतिक आरोग्य संस्थेनं’ (वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन) देखील याबाबत मतैक्य दाखवलंय. 

१. एकाग्रतेचा अभाव - इंटरनेटचा वापर करताना ९० टक्के व्यक्ती एक वेबपेज उघडलं, की फक्त तेच वाचत नाहीत. त्यामध्ये असलेल्या हायपरलिंक्स उघडून बघतात, जाहिरातींवर क्लिक करून त्यात रममाण होतात. मध्येच घुसणारी इतर वेबपेजेस ते पाहत बसतात. या सवयीनं या व्यक्तींमधील एकाग्रता नष्ट होते. इंटरनेट बंद करून बाहेरच्या विश्वात डोकावल्यावर त्यांना एखादा वेगळा प्रश्न सोडवायला सांगितल्यास त्यांना ते जमत नाही. 

२. आकलनशक्ती - इंटरनेट हा माहितीचा अमर्याद खजिना असतो; पण ही माहिती घेणाऱ्या व्यक्तींची बौद्धिक आकलनशक्ती कालांतरानं कमी होत जाते. 

३. मल्टीटास्किंग- एका वेळेस अनेक वेबपेज उघडून सर्फ करणाऱ्या व्यक्ती प्रत्यक्ष जीवनात मात्र एका प्रश्नाचा सामना करताना, दुसरा प्रश्नाशी दोन हात करायला कमी पडतात. एकावेळी अनेक क्षेत्रांतील कामं ते करू शकत नाहीत. 

४. शैक्षणिक क्षमता - सतत इंटरनेट वापरून दंग राहणाऱ्या मुलांची शैक्षणिक प्रगती खुंटते. यात मौजमजेसाठी मोबाइल वापरणाऱ्या आणि सतत आपलं स्टेटस अपडेट करणं आणि मेसेज वाचत आणि करत राहणाऱ्या विद्यार्थ्यांचं अभ्यासातील लक्ष उडतं, परीक्षांमधील गुणसंख्या खालावते. 

५. झोपेवर परिणाम- या व्यक्तींना लवकर झोप न येणं आणि झोप लागल्यावर मध्येच जाग येणं असे परिणाम दिसतात. 

६. सर्जनशीलता- साहित्य, कला आणि खेळ यामध्ये काही नवीन विचार करण्याची आणि आपल्या वेगळ्या कल्पनांनी नवनिर्मिती करण्याची क्षमता निर्माण होत नाही. उलट कॉपी-पेस्ट करून दुसऱ्यांच्या कल्पना आपल्या नावावर करण्याच्या सवयीनं नवा वेगळा विचार करण्याची सवय लागत नाही. 

७. स्मरणशक्तीवर परिणाम- इंटरनेटवर माहिती मिळवण्याच्या नादात अनावश्यक माहिती गोळा केली जाते, मात्र ती लक्षात ठेवली जात नाही. आवश्यक असलेली माहिती लवकर गोळा होते; पण लक्षात कमी वेळ राहते. सर्व माहिती मोबाइलवर किंवा संगणकावर साठवून ठेवण्याच्या सवयीनं दररोजच्या सध्या सोप्या गोष्टी लक्षात ठेवणं दुरापास्त होत जातं. विशेषतः फोन नंबर्स, नवरा-बायकोचे, मित्रांचे वाढदिवस या गोष्टी लक्षात ठेवण्याऐवजी संगणकात साठवून ठेवण्याच्या सवयीनं स्मृतीवर परिणाम होतो. 

इंटरनेटचा वापर गेल्या ३० वर्षांतच सुरू झाला; पण आजही संशोधकांना मेंदूच्या कार्यामध्ये बदल झालेला आढळतोय. त्याचे मेंदूवरचे रचनात्मक परिणाम ध्यानात यायला आणखी काही काळ जावा लागेल. सतत संगणकाच्या बाह्यस्मृतीचा वापर केल्यानं कदाचित येत्या पाच-पन्नास वर्षांत स्मृती जिथं साठवली जाते, त्या मेंदूच्या भागांची रचनाही बदललेली आढळेल. प्राण्यांमध्ये उत्क्रांती होत प्रगल्भ मेंदू असलेला मानव निर्माण झाला; पण आता इंटरनेटच्या वापरानं उत्क्रांतीचं पुढचं पाऊल उचललं जाईल असा या शास्त्रज्ञांचा कयास आहे.

डॉ. अविनाश भोंडवे

Source : Maharashtra Times (Link)